MATERI JAWA TINGKEBAN

TINGKEBAN

       Ing tradisi Jawa, mitoni awujud rangkaian upacara adat kang tekan saiki isih  dilakoni nang  sebagian masyarakat Jawa. Tembung mitoni saka tembung ‘am’ (ater ater am nuduhake tembung kata kerja) + ’7′ (pitu) kang ateges upacara sing dilakoni nalika itungan ke-7. Upacara mitoni sawijining adat kebiasaan utawa sawijining  upacara kang dilakoni ing sasi ke-7 nalika ana salah sijining wanita meteng. Kanthi pangarep arep supaya si jabang bayi kang ono gua garbane ibu lan ibu kang ngandet tansah pinaringan keslametan.Tata upacara kang ditindaake nalika ngandet, yaiku siraman, nglebokna endhog ayam kampung menyang njero kain calon ibu sing dilakoake bojone, ganti busana, nglebokna kelapa gading enom, nugel lawe/lilitan benang/janur, mecahke periuk lan gayung, nginum jamu sorongan,lan  nyolong endhog, cekake yaiku upacara mitoni kang dipercaya kanggo sarana ngilangake petaka/bebaya/mala, yaiku nuduhake menawa upacara-upacara kuwi mujudake  penghayatan bagian-bagian kepercayaan lami. Kejaba kuwi, kalebu adat istiadat kang dilestarikake secara turun temurun nang sawijining kelompok sosial. Nek adat istiadat kuwi ora dilakoni arep ndadeake ecean lan jeneng ala kanggo keluarga wong kuwi ing satengahin kelompok sosial ing masyarakate.

       Mitoni ora bisa dilakoni sewayah-wayah, biasane milih dina kang dianggep becik kanggo nganaake upacara mitoni. Dina kang apik kanggo upacara mitoni yaiku dina Selasa (Senin awan tekan wengi) utawa Setu (Jumat awan tekan wengi) lan dianaake ing wektu siang utawa sore. Kanggo papan panggonane upacara biasane dipilih ing pasren, yaiku senthong tengah. Pasren kanggone among tani kanggo panggonan nyembah Dewi Sri, dewi pari. Amarga masyarakat saiki ora duwe senthong, mula upacara mitoni biasane dilakoake ono ing ruang keluarga utawa ruang kang amba kang cukup kanggo nganaake upacara.

Ana ing makalah iki bakal dibahas asal-muasale mitoni/tingkeb, urutaning lan tata carane mitoni/tingkeb sing dilakoni masyarakat jawa.

A.    ASAL-MUASAL “TINGKEBAN”

       Miturut carita sing wis kasebar lan turun-temurun, tingkeban pancen wis ana mbiyen mula. “Tingkeban” dijupuk saka jenenge wong wadon sing jenenge Niken Satingkeb, ya iku garwane Ki Sedya. Wong loro iku nduweni anak sanga, nanging kabeh mau mati cilik. Kabeh usaha wis dilakoni, nanging tetep ora kasil. Akhire, wong loro mau ngadep lan matur kahanane marang Kanjeng Sinuwun Jayabaya.

       Jayabaya menehi pitutur sing kudu dilakoni,  Niken Satingkeb lan Ki Sedya kudu nglakoni pira-pira ritual. Anangning sing dadi syarat utama, wong loro mau kudu sregep manembah mring Hyang Widhi laku becik, welas asih mring sapada, kejaba iku, Niken Satingkeb lan Ki Sedya kudu nyucekake awak kanthi adus banyu sing dijupuk saka pitu sumur utawa sumberan. Wong loro mau kudu uga menehake sesajen arupa kembang setaman lan kelapa gading sing isih nom.

       Sawuse nglakoni kabeh ritual sing dianjurke Raja Jayabaya, akhire Gusti Kang Murbeng Dumadi, nyenmbadani panyuwune. Wong loro mau diwenehi momongan sing nduwenu umur kang dawa. Mula saka kedadeyan iki, wong jawa padha nglaksanaake ritual kaya dene sing dilakoni Niken Satingkeb lan Ki Sedya, arikala lagi meteng pitung wulan, lan kanthi pangarep supaya baying ing weteng lan ibune bias slamet. Kanggo ngormati wong loro mau, mula kabeh ritual iku diarani “Tingkeban”.

B.     UBORAMPE KANGGO TINGKEPAN

       Ana telung tradisi sing dilakoni wektu meteng, yaiku Neloni, Tingkeban utawa Rujakan lan Procotan nanging sing wis kulina dilakoni among tingkeban.

Adoh sadurunge meteng ngidak wektu pitung wulan, wong tuwane bayi kudu nemtokake dina sing apik miturut petungan jawa. Miturut petungan jawa, dina sing apik iku dina kang nduweni neptu genep.

No	Jeneng Dina	Neptu	No	Jeneng Pasaran	Neptu
1	Ahad	5	1	Legi	5
2	Senin	4	2	Paing	9
3	Selasa	3	3	Pon	7
4	Rabu	7	4	Wage	4
5	Kamis	8	5	Kliwon	8
6	Jum’at	6
7	Sabtu	9

       Saliyane nemtokake dina, uborampe uga kudu disiapake. Dene uborampene ya iku.

No	Jeneng Ritual	Wektu	Piranti
1	Neloni	Meteng wulan kaping telu	Takir plontang 4 buah
			Golong 7 buah
			Jajan pasar
			Jenang abang
			Jenang putih
			Jenang kuning
			Jenang ireng
			Jenang sengkolo
2	Tingkeban	Meteng wulan kaping pitu	Woh-wohan
			Punar 2 buah
			Kembang setaman
			Sesaji dakripin(Suro ganep)
			Daun dadap serep
			Daun beringin
			Daun andong
			Janur
			Mayang
			Jenang abang
			Jenang putih
			Jenang kuning
			Jenang ireng
			Jenang waras
			Jenang sengkolo
3	Procotan	Meteng wulan kaping wolu	Jenang abang
			Jenang putih
			Jenang kuning
			Jenang ireng
			Jenang waras
			Jenang sengkolo
			Jenang inthil-inthil
			Jenang sewu (dawet)
			Jenang sempuro
			Jenang kembo
			Jenang procot
			Jenang arang-arang kambang
			Ketupat lepet

C.    URUTANING UPACARA MITONI

1. Siraman utawa adus kanggo simbol upacara minangka ngresiki awak, becik kuwi raga utawa jiwa.Ngresiki awak iki tujuane kanggo mbersihi calon ibu saka dosa-dosa dadi menawa mbesuk si calon ibu nglairake anake ora nduweni beban moral dadi proses kelahirane lancar. Upacara siraman dilakuake ing kamar mandi dan dipimpin oleh dukun utawa anggota keluarga kang dianggep paling tua

2. Upacara ngleboake ayam kampung menyang njero (sarung) calon ibu kang dilakoake bojone nglewati weteng saka nduwur weteng terus di culake dadi pecah. Upacara iki dillakoake ing (kamar mandi) kanggo simbol pangarep arep bayi lair kanti gangsar ora ana alangan apa-apa.

3. Upacara brojolan utawa ngleboake sepasang kelapa gading enom kang wis digambari Kamajaya lan Dewi Ratih utawa Arjuna lan Sembadra nang njero sarung saka nduwur weteng ibu tekan ngisor.Upacara iki ateges mbesuk bayi lair kanti gampang ora kangelan.

Tingkeban-Miton

4. Upacara ganti busana dilakoake nganggo jarit 7 (tujuh) cacahe kanti motif kang beda-beda. Motif jarit lan kemben kang arep dienggo dipilih kang paling apik kanti pangarep-arep mbesuk si jabang bayi uga nduweni sifat-sifat kang apik kang ana lambang

5. Upacara nugel  lilitan janur/lawe kang dijiretake weteng calon ibu. Janur/lawe bisa diganti nganggo godhong klapa. Lilitan iki kudu di tugel nang calon bapak kanti tujuan laire sang jabang bayi lancer.

6. Upacara mecahake periuk lan gayung kang digawe saka bathok.Tujuane yaikusawab (doa lan puji keselametan.

7. Upacara nginum jamu sorongan, ngelambangake supaya anak kang dikandhet iku gampang lair kaya didorong utawa disurung.

8. Upacara nyolong endhog, nglambangake supaya kelairan sang jabang bayi cepet lan lancar kaya dene maling kang mlayu nggawa colongane. Upacara iki dilakoake nang calon bapak kang njupuk endog lan nggawa mlayu endoge kanthi cepet keliling kampung.

Kanthi dilakokake tata urutan upacara kasebut ing nduwur, ateges upacara mitoni dianggep rampung kanthi pratanda donga kang dipimpin dukun kanthi muteri sesajen. Sesajen ana kang digawa bali wong-wong kang melu ngrameake upacara mitoni.

KESIMPULAN

            Tingkeban dilaksanaake kanti pangarep arep supaya si jabang bayi kang ono gua garbane ibu lan ibu kang ngandet tansah pinaringan keslametan. Tradisional Jawa tradisi pitung sasi ( tingkeban / mitoni ) yaiku bagean saka karakter Jawa sing wis teges filsafat ing urip. Tradisi campuran Hindu Wedjangan , malah Jawa Islam minangka agama utama dening mayoritas Jawa Sidomulyo desa. Nanging, minangka asil saka penulis sinau, tradisi iki selaras karo nilai sing mulang ing agama Islam, kang panjalukan Allah. supaya tumindak safety lan begja liwat sakti ( penjernihan proses ) saka macem-macem rereget lan reregetan dosa sing wis rampung.