MATERI JAWA GEGURITAN

Materi Geguritan :

A. Geguritan yaiku puisi jawa gagrag anyar sing ora kaiket guru gatra, guru wilangan lan  guru lagu, nanging ngugemi anane rasa kaendahan.

-          Guru gatra yaiku: cacahing gatra (baris) saben sapada (bait).

-          Guru wilangan yaiku: akehing kecap (ucap) utawa suku tembung saben sa gatra   (baris).

-          Guru lagu yaiku:  aksara urip (vokal) ing pungkasan gatra (baris).

B. Endahing geguritan dumunung ing:

1. Pilihane tetembungan sing mentes, trep, lan mantesi, mula akeh migunakake tembung-tembung kang ngemu surasa ora salugune (tembung entar/basa kias).

2. Nggunakake wirama utawa lagu.

3. Busanane basa kang maneka warna.

C. Kanggo bisa nulis geguritan bab-bab kang kudu digatekake:

1. Temtokake sawijine objek kang banget narik kawigaten.

2. wiwitana nyritakake objek mau kanthi basa kang lugu sing kokkuwasani.

3. Tansah eling manawa geguritan iku irit ing babagan tembung mula aja ngobral tembung. Gunakna tembung-tembung kang mentes lan mantesi.

4. Wacanen bola-bali tembung-tembung kang wis kokrakit, yen ana sing kurang trep bisa diganti utawa ditambahi.

5. kanggo miwiti nulis, panulis kudu duwe kuwanen kanggo nulis, aja wedi-wedi. Nulis ora kudu adhedhasar “inspirasi” kang teka/ana. Yen wis biyasa nulis, weruh apa wae kang narik kawigaten otomatis bisa kawedharake ing geguritan.

6. Kudu duwe krenteg terus nulis. Prekara apik lan orane tulisan aja dipikir dhisik. Gunakna prinsip “sing penting nulis”. Keterampilan nulis iku sawijine “proses” saya asring dilakoni saya apik asile.

7. Tansah tuwuhna rasa seneng/minat kanggo nulis geguritan, jalaran gedhene minat ndadekake saya pekane rasa pengrasane yen meruhi sawijine kahanan.

D. Geguritan kaperang dadi loro, nyaiku: geguritan gagrag lawas lan geguritan gagrag  anyar (puisi Jawa modern).

Ø  Tititakane geguritan gagrag lawas yaiku : diwiwiti kanthi ukara sun gegurit, lumrahe sapadane dumadi saka patang gatra, guru lagu (rima/pola persajakan) pinathok.

Ø  Titikane geguritan gagrag anyar yaiku: ora kaiket kaya ta geguritan gagrag lawas, lumrahe nggunakake basa rinengga supaya katon endah menawa diwaca lan dirasakake. Wondene wangune geguritan gumantung saka kreativitas panggurit.

E. Struktur Teks Geguritan, kaperang dadi loro, yaiku:

1. Struktur fisik

a. Tipografi (Bentuke geguritan)

yaiku wangun geguritan kang tinulis ora ngebaki larik lan ora kudu kawiwiti aksara gedhe, sarta ora dipungkasi tandha titik/tandha pawacan liyane.

b. Diksi (pilihane tembung)

yaiku pamilihane tetembungan kang maknane mentes (padat), kang bisa negesi pirang-pirang kekarepan kanthi nggatekake larasing unine tembung.

c. Imaji (Pengungkapan Pengalaman Indrawi)

yaiku rerangken tetembungan ing geguritan bisa medharake pengalaman indrawi, kayata: paningal, pangrungon, lan pangrasa. Saengga pamaos bisa kagawa ing swasana kaya kang dialami panggurit.

Imaji kaperang dadi 3, yaitu:

1.      Imaji swara (auditif)

2.      Imaji paningal (visual)

3.      Imaji raba/sentuh (taktil)

d. tembung konkret

yaiku tetembungan kang bisa ditangkep dening alat indra kang bisa nuwuhake imaji, tembung kongkret ing kene bisa arupa pepindhan (kiasan) utawa pralambang.

Tuladha: bun (embun) bisa dadi pralambang wening, niyat suci, tulus, endahing swasana esuk, lsp.

e. busananing basa (gaya bahasa)

yaiku panggonane basa kang bisa nguripake swasana lan nuwuhake anggepan (konotasi) tartamtu sarta bisa nuwuhake rasa kaendahan. Busanane basa ing geguritan bisa arupa basa rinengga kang maneka warna.

f. wirama (rima)

yaiku runtuting swara (uni) ing geguritan kang bisa ing wiwitan, tengah, utawa ing pungkasaning gatra (larik).

2. Struktur Batin

a. tema/makna (sense)

yaiku kekarepan utawa maksud tartamu kang kinandhut ing saben tembung, gatra (larik), pada (bait), lan sakabehe pada ing geguritan.

b. rasa (feeling)

yaiku pandungkape rasa (sikap) panggurit tumrap bakune pirembugan  kang kinandhut ing geguritan kang ditulis. Pandungkape rasa kang kinandhut ing geguritan iki ana sambung rapete karo blegere (sosok/latar belakang) panggurit, yaiku saka latar belakang agama, pendhidhikan, jenis kelamin, kelas sosial, jabatan/kedudukan ing masyarakat; umur, pengalaman sosiologis lan psikologis, lan kawruh (pengetahuan) panggurit. Kekarepan isining geguritan jeroning makna kang bisa didungkap ing geguritan kasebut bisa gumantung saka latar belakang panggurit.

c. nada (Tone)

yaiku kekarepane panggurit marang pamaos salaras karo isine geguritan. Kekarepan iki bisa arupa pesen kang sipate ngguroni (menggurui), ndhikte (mendikte), kerja sama, ngudhari prakara (mecahake masalah), masrahake (mborong kersa) marang para maos, lsp.

d. amanat

yaiku pesen kang kinandhut ing geguritan kang diandharake panggurit marang pamaos.

Tuladha geguritan :

Salam Kangen

Dening : Ary Suharno

Salam kangenku Indonesia

Saka generasi kang lagi sedhih ing ati

Nyawang ombyaking demokrasi

Nanging saya dadi ati

Nyawang lakon jaman kang tansaya surem

Salam kangenku Indonesia

Salam kangen jaman padhang

Gemah ripah anteng tata tentrem kaya nguni caritane

Majapahit kang nedheng kencana rukmi

Mataram kang kebyar-kebyar padhang

            Dhuh sumitra sesulihing bangsa

            Ing gedhong magrong-magrong senayan iku

            Daklabuh angen-angen lan impenku

            Tumuju segering angin anyep kaya salju

            Orang mung pamer untu, geger apadene tukar padu

            Rengkuhen kanthi nyawiji tulusing ati pertiwi iki

            Aja mung karep korupsi apadene nguber jejering partai

            Ngageda sing jejeg

            Rengkuhen sing keket

            Bumi pertiwi iki supaya angambar aruming melathi

            Sumebaring mawar endah mekar

Salam kangen sumitra sesulihing bangsa

Ayo padha sesalam tumuju rantak-rantak padhang

Salam kangen Indonesiaku

Ayo lumaku tumuju dhampar dhenta kencana rukmi!!!

(Guritan terbaik terpilih 1 festival Geguritan Budi Pekerti Tk. Propinsi Jatim 18 Maret 2010).

Centhangan :

-          Gemah ripah          = subur makmur

-          Nguni                    = biyen

-          Nedheng               = lagi

-          Kencana rukmi      = jaman keemasan

-          Rengkuhen            = openana, kekeben

-          Keket                    = rasa

-          Angambar             = ngetokake ganda (ambu)

-          Aruming                = wangine

-          Sesulihing bangsa = gantine bangsa, wakile bangsa

-          Dhampar dhenta   = kursi keprabon, kursi kanggo ratu

Unsur-unsure Intrinsik :

1.      Isine guritan :

Guritan mujudake salah sijine wujud kasustraan jawa. Ing guritan mensthi ana isi kang disokake pangriptane guritan iku. Isine guritan arang banget kang dicethakake, nanging sarana sinandi ing tembung-tembung. Kanggo nggoleki isine guritan, kita ora mung cukup maca sepisan wae, nanging kudu bola-bali lan ngerti tegese tembung kanthi premati.

Kaya guritan kasebut ana dhuwur iku, isine bisa dicethakake kaya mangkene:

Salah sijine warga negara protes marang kahanan, geneya kahanane negara saiki dadi ora tata. Akeh korupsi, kemerosotan moral, rusak tatanan ekonomine. Warga negara mau cita-citane naga nagara wis diwakilake marang wakil rakyat sing ana gedhong DPR senayan. Nanging wakil rakyat mau wis ora kena dipercaya, amarga mung mikirake awake dhewe karo partaine, dudu bangsa lan negara. Warga negara mau protes, kepinging nagarane tata ayem tentrem cukup kang sarwa sinandhang cukup kang sarwa dipangan.

2.      Tema guritan

Tema guritan iku bab-bab kang ndadekake guritan iku lair. Kaya guritan kasebut ana dhuwur iku, cetha yen ngandhakake bab moral. Amarga pengarange guritan mau meruhi kahanan politik sarta nagara kang ora tata, banjur nulis guritan kang mangkono iku. Dadi, ing guritan mawa irahan “Salam Kangen” kasebut mawa tema moral “Budi Pekerti”.

3.      Amanat guritan

Nulis guritan, mesthi duwe karep menehi pitutur, piwulang utawa ngandharake pesen saka pangriptane guritan mau marang kang maca. Amanat ing guritan kadhang cetha ngegla ing guritan (wis cetha wujud ukara) nanging kadhang uga ana kang sinandi (tersirat).

Ing guritan “Salam Kangen” kasebut manawa kita tarik amanate yaiku: “Para wakil rakyat kudu mikirake butuhe bangsa lan negara kanggo saya moncering negara”.

4.      Nyritakake isine guritan

Isine guritan bisa kita critakake marang liyan kanthi ngerteni maknane guritan mau. Yen tema, isi lan amanate wis bisa ditemokake bab nyritakake isine guritan iku gampang wae. Dadi wose, sauger wis bisa ngerteni isine guritan, kanggo nyritakake bakal luwih gampang. Carane lan isine crita ing geguritan mau padha utawa meh padha karo nggoleki lan nemokake isine guritan.

Tuladha nyritakake isine geguritan kaya katulis ana ngisor iki:

Sawijining pawongan, bangsa Indonesia, kangen banget karo kahanane negara kang ayem tentrem lan subur makmur tanpa ana gangguan keamanan. Pawongan mau kepingin nagara indonesia kahanane bali kaya dhek jaman Mataram utawa Majapahit kang kondhang kaloka tansah sinuyudan dening bangsane apadene nagara liya. Pepenginane pawongan kasebut dititipake marang para wakil rakyat ana gedhung DPR senayan. Nanging pawongan mau malah cuwa atine bareng ngerti yen para wakil rakyat mung tansah gegeran lan ngopeni butuhe dhewe sarta butuhe partaine kanthi cara-cara korupsi lan cara-cara liyane sing nerak angger-angger. Pawongan iku nyaruwe wakil rakyat supaya ngopeni bangsane supaya bangsa lan nagara iki bali kuncara, apik, luhur kaya dhek jaman biyen nalikane jaman Mataram sarta Majapahit.